WAT BETEKENT DAT VOOR MIJ?
Inclusiviteit is hot. Iedereen heeft het erover. Het is het nieuwe emanciperen.[1] Ik kwam de term verbaal voor het eerst tegen toen ik een project opstartte met mensen met een beperking. Vanuit mijn perspectief bekeken snapte ik toen niet zo goed waar de begeleiders mee bezig waren. Achteraf bleek dat het vooral met het verkrijgen van subsidie te maken had. De instelling had daarvoor de term inclusiviteit nodig had want inclusiviteit is een toverwoord dat helpt om het gewenste doel te bereiken.
Ik had nog nooit eerder met mensen met een beperking gewerkt en ik vond het een verrijking vanwege hun enthousiasme en vooral hun puurheid en medemenselijkheid. Het stralen tijdens de tentoonstelling waar ze veel complimentjes kregen over hun werk, deed zichtbaar goed. Zij hebben hun grenzen opgezocht en erkend en gerespecteerd.
Inclusiviteit staat voor mij voor VERBINDING. Iedereen is voor mij als mens gelijk en heeft recht op zijn eigen levensinvulling, in de breedst mogelijke zin van het woord. Maar ik heb gemakkelijk praten. Ik ben wit, hetero, hoogopgeleid, woon in Nederland en heb, behalve dan dat ik een vrouwelijke kunstenaar ben en op het platteland woon, nog niet zoveel met uitsluiting te maken. Ik heb het onderwerp tot nu toe vanuit dit westerse blanke perspectief bekeken.
In mijn werk speelt inclusiviteit al jaren een rol. Mijn allereerste werk dat geëxposeerd werd, het was in 2003 meen ik in het Centrum voor Beeldende Kunst in Alphen aan den Rijn, was een muur bestaande uit kistjes die stonden voor belangrijke gebeurtenissen in een mensenleven. Aan de achterzijde was een wereldkaart te zien met een reis, een lange reis. De muur met kistjes als metafoor voor de hokjesgeest in Nederland. Alles moet gelabeld worden. Je kunt je afvragen of dat dat wenselijk is want eenmaal gelabeld, kost het later veel inspanning om in een ander hokje terecht te komen als je levenspad onderweg verandert.
Vorig jaar heb ik een expositie gewijd aan inclusiviteit in galerie De Stoker in Amsterdam, getiteld ‘IAAIA’, wat staat voor ‘I Am As I Am’. Tegelijkertijd is ‘jaja’ voor mij ook een stopwoordje dat ik te pas en te onpas gebruik om denktijd te winnen en wat daardoor af en toe ongemakkelijke reacties oplevert omdat ik er zomaar ‘neenee’ mee kan bedoelen.
IAAIA met al je tekortkomingen en gebreken, je anders zijn, je anders voelen. Stop! Je bent goed zoals je bent.Maar is dat ook zo in deze prestatiemaatschappij waar het beste nog niet goed genoeg is? Waar alles wordt gemeten aan de factoren geld, macht en status?
En waarom heb ik dan meegedaan aan de Theodora Niemeyerprijs? Toch omdat de verhouding mannelijke/vrouwelijke kunstenaars, net als in vele andere sectoren, nog steeds zoek is. Slechts 13% van de kunstwerken in Nederlandse musea is van vrouwelijke kunstenaars afkomstig, aldus Anna van Leeuwen in haar onderzoek naar vrouwen in de kunstwereld.[2]
Mijn afstudeerwerk aan de Rietveldacademie bevatte ook een aantal onderdelen met inclusiviteit als onderwerp. Schroefjes met gekleurde draadjes die op- en afrolden totdat ze omvielen, als ware het een levensdans. Of mijn audiofile met de enkele zin ‘en alle appels blozen …‘- uit het gedicht VERA JANACOPOULOS van Jan Engelman. Met behulp van Google Translate vertaalde ik deze zin in alle talen die Google Translate beschikbaar stelt en maakte er een audiofile van waar het grootste gedeelte niet door het publiek kon worden begrepen als ze de taal niet spraken. De zin was in willekeurige volgorde, op willekeurige tijdstippen in verschillende talen te horen. Sta je niet in Google Translate dan lijkt het erop dat je als taal ten dode bent opgeschreven.
Dat er groepen zijn die in het bijzonder met in- en exclusiviteit te maken hebben, was duidelijk te zien tijdens de eerste culturendag in mijn gemeente. Het was zonnig, er waren kraampjes en spelletjes, Nederlandse spelletjes natuurlijk, zoals zaklopen en koekhappen, een modeshow met Afrikaanse kleding en de statushouders (wat een verschrikkelijk woord) hadden eten gemaakt voor iedereen. Op een gegeven moment gingen de Afrikanen dansen op straat, iets wat voor Nederlanders ongebruikelijk is. Zij deden er dan ook niet aan mee. Jammer, een gemiste kans.
Ik ben geboren in een kruideniersgezin, toen letterlijk de middenstand. Je had ook nog de werkende stand en de hogere stand. Ik heb me altijd anders gevoeld, maar was ik ook anders?
Wie heeft er recht op een humaan bestaan en wie bepaalt dat? Waarom hebben we God de deur gewezen en Facebook en alle andere social media als gouden ezel binnengehaald? Om mee te kunnen doen in deze kapitalistische maatschappij waar de regering onder de dekmantel van de participatiewet mensen als een economisch product beschouwt en daar naar handelt? Waar kunstenaars als labbekakken worden bestempeld en maar moeten werken voor hun geld. Alsof kunstenaars niet weten wat werken is? Wat een dedain. En wat een misbruik van je machtspositie om zoiets te verkondigen.
Kunstenaars hebben volgens mij een andere positie in de maatschappij omdat zij op de rafelranden van de maatschappij leven, zaken laten zien die anders onzichtbaar blijven. Als zij opgaan in de grote massa, gaat dat ten koste van de maatschappij omdat de spiegel, de reflectie, het experiment en andere mogelijkheden die goed zijn voor de mensheid, dan verloren gaan. In die zin is inclusiviteit voor kunstenaars niet mogelijk. Kunstenaars kan je niet in een hokje stoppen. Daarom heeft de overheid de plicht om goed voor kunstenaars te zorgen zodat zij ongestoord en in alle vrijheid hun werk kunnen doen opdat de maatschappij daarmee haar voordeel kan doen. Werk dat op het eerste gezicht misschien onbelangrijk en of zelfs betekenisarm lijkt, maar veel meer is dan dat en een uitnodiging is aan andere partijen tot meer … en de dialoog aangaat. Volgens mij moet de kunstsector voor wat betreft inclusiviteit zich focussen op die uitnodiging.
Grote vraag, zoals publieksonderzoeker Anna Elffers[3] stelt is dan ook dat we veel beter moeten nadenken over wat inclusiviteit in de cultuursector precies inhoudt en niet uit moeten gaan van jarenlange dogma’s dat bepaalde groeperingen nauwelijks geïnteresseerd zijn in kunst en cultuur maar hen zelf laten vertellen hoe zij cultuur beleven en wat zij doen aan cultuur, hoe zij ermee omgaan. Daar kan de kunstsector dan op anticiperen. Gezien mijn ervaringen op het platteland met betrekking tot het kunstklimaat weet ik dat daar nog veel werk te verrichten valt en veel meer aandacht aan kunst moet worden geschonken dan nu het geval is. Als ik aan docenten uit moet leggen wie David Hockney is, die momenteel een grote tentoonstelling heeft in het Van Gogh Museum, dan is er toch wel iets aan de hand. In de stad daarentegen is het nauwelijks mogelijk te ontkomen aan kunst. Overal kom je affiches tegen met aankondigingen van exposities. Ik ben het eens met Anna Elffers dat we uit moeten gaan van de krachten die in de mens zelf al aanwezig zijn. Dat is nog een onontgonnen gebied waar je met een positief resultaat uit kunt putten.
Daarnaast moeten we ons niet verleiden tot het mythologiseren van het onderwerp en vooral zuiver en to the point blijven. Als je het ene insluit, wat betekent dat voor het andere? Het oog hebben hiervoor heb ik vooral gezien tijdens het project met de mensen met een beperking.
Een ander puntje. Inclusiviteit is het tegenovergestelde van exclusiviteit, wat naast buitensluiten het positieve bijzonder betekent. Dit houdt in dat je goed na moet denken over de gevolgen die een onderzoek met zich mee kan brengen. Wil je inclusief of exclusief zijn en wat betekent dat dan? That’s the question.
Kortom, er zitten vele kanten aan inclusiviteit die voor kunstenaars het onderzoeken waard zijn. Het is een machtig interessant onderwerp dat nog lang niet uitgekauwd is. Zelf merk ik dat er aan mijn visie ook nog wat te schaven valt. Is mijn eigen blik niet te eenzijdig en moet ik meer uitgaan van zaken als empathie en saamhorigheid? Meer samenwerken met anderen in plaats van solitair in mijn eigen atelier werken? Ik denk dat het een boeiend avontuur is om met collega-kunstenaars in Pictura een paar weken intensief en uitsluitend aan dit onderwerp te werken en in dialoog te gaan met elkaar om te kijken of we tot een aantal waardevolle statements kunnen komen.
Een ding is wel duidelijk: het ZIJ EN WIJ, het wijzende vingertje, dat moet verdwijnen. Iedereen mag meedoen, op zijn eigen manier. Dat is ons grondrecht als mens. En daar kan kunst voor zorgen, want kunst is in staat om mensen te verbinden met respect voor het unieke anders-zijn.
IAAIA.
© Ans Vianen, 2019
[1]Jean-Pierre Geelen, Volkskrant, 2 feb 2017, https://www.volkskrant.nl/wetenschap/inclusiviteit-is-het-nieuwe-emancipatie-iedereen-telt~b51e345c/
[2]Volkskrant, 3 februari 2019, https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/getallen-doen-ertoe-vrouwen-in-de-kunsten-zijn-nog-steeds-in-de-minderheid~bf38bb29/
[3]https://www.cultuurmarketing.nl/blog-andere-kijk-cultuurparticipatie/